Słowa kluczowe
KorBa
literacka rama wydawnicza
zoil
momus
mimus
Jak cytować
Abstrakt
W artykule przedstawiono sylwetkę nieprzychylnego czytelnika – przedoświeceniowego krytyka literatury widzianego oczyma twórców z XVII i 1. połowy XVIII wieku. Na podstawie tekstów przedmów i Elektronicznego Korpusu Tekstów Polskich z XVII i XVIII wieku (do 1772 r.) ustalono, że funkcjonowały wówczas eponimy i antroponimy kontynuujące tradycję antyczną: w przeważającej większości występowała nazwa zoil, a ponadto momus i mimus. Pisarze prewencyjnie zamieszczali w swych dziełach zwroty do zoila lub negatywnie go przedstawiali, by obronić się przed ewentualnymi nieprzychylnymi opiniami. W krytykach doszukiwali się zazdrości, złej woli, skłonności do fałszowania prawdy, a niekiedy braku inteligencji i lenistwa. Zoilami stawali się a priori wszyscy przeciwnicy, także politycy lub dyskutanci.
Bibliografia
Adamiec, D. (2015). Dobór tekstów do „Elektronicznego korpusu tekstów polskich z XVII i XVIII w. (do 1772r.)”. Prace Filologiczne, 67, 11–20.
Dziechcińska, H. (red.). (1980). Z dziejów życia literackiego w Polsce XVI i XVII wieku. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Dziechcińska, H. (1994). Kultura literacka w Polsce XVI i XVII wieku. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper.
eSXVII – Gruszczyński , W. (red.). (2004–). Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku. https://sxvii.pl” https://sxvii.pl.
Fogagnolo, M. (2022). Zoilus Amphipolitanus. Supplementum grammaticum Graecum, 6. Boston – Leiden: Brill.
Grimal, P. (2008). Słownik mitologii greckiej i rzymskiej. J . Łanowski (red. nauk. wyd. pol.), M . Bronarska i in. (tłum.), wyd. 3. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Gruszczyński, W., Adamiec, D., Bronikowska, R. i Wieczorek, A. (2020). Elektroniczny Korpus Tekstów Polskich z XVII i XVIII w. – problemy teoretyczne i warsztatowe. Poradnik Językowy, 8, 32–51.
Kocur, M. (2005). We władzy teatru. Aktorzy i widzowie w antycznym Rzymie. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Kopaliński, W. (2003). Słownik mitów i tradycji kultury. Warszawa: Wydawnictwo „Rytm”.
Kostkiewiczowa, T. (1990). Krytyka literacka w Polsce w epoce oświecenia. W: E. Sarnowska-Temeriusz i T. Kostkiewiczowa, Krytyka literacka w Polsce w XVI i XVII wieku oraz w epoce oświecenia (s. 151– 341). Wrocław : Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Kostkiewiczowa, T. (1991). Krytyka literacka i teatralna. W: T. Kostkiewiczowa (red.), Słownik literatury polskiego oświecenia, wyd. 2 (s. 253–262). Wrocław : Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Mikulski, T. (1933). Ród Zoilów. Rzecz z dziejów staropolskiej krytyki literackiej. Kraków: W. L. Anczyc i Spółka.
Ocieczek, R. (1982). Słoworodne wizerunki. O wierszowanych listach dedykacyjnych z XVII wieku. Katowice: Uniwersytet Śląski.
Ocieczek, R. (1990). O różnych aspektach badań literackiej ramy wydawniczej w książkach dawnych. W: R. Ocieczek (red.), O literackiej ramie wydawniczej w książkach dawnych (s. 7–20). Katowice: Uniwersytet Śląski.
Ocieczek, R. (2002). O przedmowach w polskich książkach barokowych. W: R. Ocieczek i R. M. Ryba (red.), Przedmowa w książce dawnej i współczesnej (s. 102–116). Katowice: Wydawnictwo Gnome.
Réal, M. (2023). Explaining the Poets: Greek Literary Exegesis from the Sixth to the Fourth Centuries BCE. A Dissertation Presented to the Faculty of the Graduate School of Cornell Univeristy In Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree of Doctor of Philosophy. https://doi.org/10.7298/6cah-bc07.
Rodek, E. (2021). Sylwetka odbiorcy w przedmowach z okresu II poł. XVII i I poł. XVIII wieku w ujęciu chronologicznym. W: E. Horyń, E. Młynarczyk i P. Żmigrodzki (red.), Język polski między tradycją a współczesnością. Księga jubileuszowa z okazji stulecia Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego (s. 527 –535). Kraków: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego.
Rodek, E. (2022). O apostrofie „łaskawy czytelniku” i formule pożegnalnej „bądź łaskaw” w przedmowach do dzieł wydanych w latach 1650–1750. Język Polski, 2(2), 93 –106.
Rodek, E. (2023). Komunikacja z czytelnikiem w sytuacji kryzysu czytelnictwa końca XVII i początku XVIII wieku. Poradnik Językowy, 1, 58–72.
Sarnowska-Temeriusz, E. (1990). Krytyka literacka w Polsce XVI i XVII wieku. W: E. Sarnowska-Temeriusz, T. Kostkiewiczowa, Krytyka literacka w Polsce w XVI i XVII wieku oraz w epoce oświecenia (s. 5–150). Wrocław : Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
SL – Linde, S. B. (1807–1814). Słownik języka polskiego. Warszawa: Drukarnia Pijarów: https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/8176/edition/12850/content.
Sławiński, J. (1974). Krytyka literacka jako przedmiot badań historycznoliterackich. W: J. Sławiński (red.), Badania nad krytyką literacką (s. 7 –26). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
SŁP – Plezia, M. (red.). (1998–1999). Słownik łacińsko-polski. Warszawa: PWN.
SŁŚP – Plezia, M. (red.). (1982) (1989). Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce, t. 5, z. 6(41); t. 6, z. 3(47) Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
SPXVI – Słownik polszczyzny XVI wieku. Edycja internetowa. https://spxvi.edu.pl.
Stankiewicz, L. (2008). Ilustrowany słownik mitologii greckiej i rzymskiej. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
SW – Karłowicz, J., Kryński, A., Niedźwiedzki, W. (red.). (1900–1927). Słownik języka polskiego. Warszawa: Nakładem prenumeratorów i Kasy im. Mianowskiego.
Źródło internetowe
KorBa: Elektroniczny Korpus Tekstów Polskich z XVII i XVIII w. (do 1772 r.). www.korba.edu.pl.
Wykaz źródeł
Anonim (1703). Do łaskawego czytelnika. W: Kompendium lekarstw końskich na rozmaite ichże choroby i przypadki, także poznanie lat i obierania onychże wielce służące. Przy tym przydane są lekarstwa bydłu choremu, tak rogatemu, jako też i mniejszemu, i onegoż rozeznania lat, z informacją osobliwą obierania i skupowania, i innych atrybutów: gospodarzom zaś w sianiu i szczepieniu, i uznaniu gruntów nauka i informacja: z ksiąg Piotra Krescencjusza i różnych autorów zebrane, ku wygodzie gospodarskiej do druku podane (k. 1v). Kraków: K. Domański.
Bardziński, J. A. (1696). Do czytelnika. W: L.A. Seneca, Smutne starożytności teatrum, to jest tragedie Seneki rzymskiego na polski język, dla pospolitego tłumaczone pożytku, J. A. Bardziński (tłum.) (k. ) (6–)(7v). Toruń: J. Ch. Laurer.
Dowgiałło, A. (1714). Do czytelnika. W: Niebo sprawiedliwym, piekło grzesznikom przez historie i przykłady o cnotach prowadzących do nieba i grzechach prowadzących do piekła w tych kazaniach ogłoszone i dla duchownego wszelkiego stanu osobom pożytku do druku podane, T. 1 (k. 4v). Supraśl: Drukarnia Bazylianów.
Gawiński, J. (1664). Do czytelnika łaskawego. W: Dworzanki albo epigrammata polskie (k. Ar). Kraków: B. Śmieszkowic.
Niesiecki, K. (1728). Przestroga. W: Korona polska przy złotej wolności starożytnemi wszystkich katedr, prowincji i rycerstwa klejnotami, heroicznym męstwem i odwagą, najwyższemi honorami, a najpierwej cnotą, pobożnością i świątobliwością ozdobiona, potomnym zaś wiekom na zaszczyt i nieśmiertelną sławę pamiętnych w tej ojczyźnie synów podana, T. 1 (k. (2)–(2v)). Lwów: Drukarnia Jezuitów.
Styla, A. (1675). Do czytelnika. W: Grammatica Polono-Italica abo sposób łacny nauczenia się włoskiego języka krótko, gruntownie, choćby też i bez dyrekcjej nauczyciela, ku pożytkowi narodu polskiego z różnych przedniejszych gramatyków z pilnością wygotowany (k. 3v–4). Kraków: W. Gorecki.
Troc, M. A. (1728). Łaskawy czytelniku. W: Bibliotheca Polono-Poetica albo urzędów wielkich splendorem jaśniejących, a ojczystą weną na polskim Parnasie słyniących[!] poetów wiekuiste prace, dla głośnej rezonancji zebrane i z registrami opatrzone, T. 1, J. Barclay, Argenida, W. Potocki (tłum.) (k. )(6–) (8v). Lipsk: B. Ch. Breytkopf.
Wujkowski, J. S. (1736). Przedmowa. Do czytelnika. W: Rekolekcje duchowne na kilka, kilkanaście dni rozłożone, ludziom zaś wszelkiej kondycji, nie tylko duchownym utriusq[ue] cleri, ale i świeckim, ku pożytkowi dusz i na chwałę Bożą służące na oczy świata polskiego wydane (k. A–A2). Warszawa: Drukarnia Jezuitów.
Załuski, A. Ch. (1689). Do czytelnika. W: Mowy na radach i sejmach (k. 2–4v). Oliwa: J. J. Textor.
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Prawa autorskie (c) 2024 Ewa Rodek