Keywords
variantivity
lexical alternations
diachrony
synchrony
How to Cite
Abstract
The primary aim of this article is to show the dynamics of phraseological resources in the area of so-called word combinations of the same form identified by Stanisław Bąba, that is, constructions characterised, inter alia, by the invariability of lexical composition, for example, bajońskie sumy, krakowskim targiem, dojna krowa, puścić kogoś z torbami, spocząć na laurach, mieć muchy w nosie, mieć węża w kieszeni, or zbijać bąki. The units indicated are considered to be stable within the class of Polish normative phraseologisms, because they were transmitted as a part of tradition in the established semantic composition and form. The article examines whether phraseologisms of this type have preserved their monomorphism in language – they were still seen as non-variant units at the end of the 20th century. The discussion is focused not only on the current shape of the units analysed, but also on their variability in the past centuries.
References
Literatura
Basaj, M. (1988). Rozwój frazeologii polskiej w świetle słowników. W: M. Basaj, D. Rytel (red.), Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej, T. 4 (s. 185–191). Wrocław : Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Bąba, S. (1985). Struktura normy frazeologicznej. W: M. Basaj, D. Rytel (red.), Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej, T. 3 (s. 87–105). Wrocław : Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Bąba, S. (1989). Innowacje frazeologiczne współczesnej polszczyzny. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.
Bąba, S. (2012). Najnowsza warstwa frazeologii w świetle Nowej księgi przysłów polskich. W: P. Fliciński (red.), Komentarze frazeograficzne (s. 107–116). Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Buttler, D. (1982). Pojęcie wariantów frazeologicznych. W: A. M. Lewicki (red.), Stałość i zmienność związków frazeologicznych (s. 27–35). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Buttler, D. (1985). Norma, uzus i kodyfikacja w dziedzinie stałych związków wyrazowych. W: M. Basaj, D. Rytel (red.), Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej, T. 3 (s. 73–86). Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Chlebda, W. (1994). Pogoda dla bogaczy, czyli o inwariancie i wariantach we frazeologii raz jeszcze. W: M. Basaj, D. Rytel (red.), Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej, T. 6 (s. 93–108). Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
Chlebda, W. (2001). Frazeologia. W: S. Gajda (red.), Najnowsze dzieje języków słowiańskich. Język polski (s. 178–206). Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
Doroszewski, W. (1982). Język – myślenie – działanie. Rozważania językoznawcy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Dziamska-Lenart, G. (2011). Leksykograficzne rozwiązania problemu wielokształtności związków frazeologicznych (w wybranych słownikach frazeologicznych języka polskiego). W: P. Fliciński (red.), Perspektywy współczesnej frazeologii polskiej. Wariantywność we frazeologii (s. 55–79). Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.
Fliciński, P. (red.). (2011). Perspektywy współczesnej frazeologii polskiej. Wariantywność we frazeologii. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.
Giułumianc, K. (1977). Odmianki frazeologiczne w polskim języku literackim. Prace Filologiczne, 27, 299–307.
Gorzelana, J. (2011). Czy niewierny Tomasz jest wyrażeniem recesywnym? Język Polski, 4, 305–309.
Ignatowicz-Skowrońska, J. (2011). Wariancja frazeologizmów na płaszczyźnie ich schematów walencyjnych (obserwacje z poziomu normy frazeologicznej). W: P. Fliciński (red.), Perspektywy współczesnej frazeologii polskiej. Wariantywność we frazeologii (s. 33–45). Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.
Jawór, A. (2011). Historyczna zmienność związków frazeologicznych. W: B. Dunaj, M. Rak (red.), Badania historycznojęzykowe. Stan, metodologia, perspektywy. Materiały z konferencji naukowej, Kraków 21–22 września 2010 r. (s. 239–250). Kraków: Księgarnia Akademicka.
Kleszczowa, K. (2001). O historycznej ciągłości kompetencji językowej. W: Z. Krążyńska, Z. Zagórski (red.), Poznańskie Spotkania Językoznawcze, T. 6 (s. 17–29). Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
Kłosińska, K. (2015). Osiem razy o przysłowiowym. Poradnik Językowy, 2, 73–84.
Kosek, I. (2011). Wariantywność zwrotów frazeologicznych a granice jednostki leksykalnej. W: P. Fliciński (red.), Perspektywy współczesnej frazeologii polskiej. Wariantywność we frazeologii (s. 9–22). Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.
Kozarzewska, E. (1969). Typy alternacji w związkach frazeologicznych. Prace Filologiczne, 19, 179–184.
Koziara, S. (2001). Frazeologia biblijna w języku polskim. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej.
Koziara, S. (2015). Problem wariantywności w opisie frazeologizmów pochodzenia biblijnego. W: S. Koziara (red.), Szkice z polskiej frazeologii biblijnej (s. 66–75). Łask: Oficyna Wydawnicza Leksem.
Kucała, M. (1973). Wyrażenia i zwroty średniowieczne we współczesnej polszczyźnie. Poradnik Językowy, 4, 184–194.
Kucała, M. (1997). Modyfikacje frazeologii biblijnej. Roczniki Humanistyczne, 45(1), 49–59.
Lewicki, A. M. (1982). Problemy metodologiczne wariantywności związków frazeologicznych. W: A. M. Lewicki (red.), Stałość i zmienność związków frazeologicznych (s. 37–46). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Młynarczyk, E. (2002). Frymark, targ lub kupia, czyli o staropolskich nazwach umów handlowych. Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica, 1, 247–258.
Młynarczyk, E. (2008). Dawne zwyczaje handlowe utrwalone w polskiej frazeologii. Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica, 4, 292–301.
Nowakowska, A. (2011). Wariantywność porównań frazeologicznych. W: P. Fliciński (red.), Perspektywy współczesnej frazeologii polskiej. Wariantywność we frazeologii (s. 23–32). Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.
Pajdzińska, A. (1982). Szeregi wariantów a mechanizmy łączliwości frazeologicznej. W: A. M. Lewicki (red.), Stałość i zmienność związków frazeologicznych (s. 55–67). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Piela, A. (2003). W poszukiwaniu inwariantów związków frazeologicznych. W: J. Opoka, A. Oskiera (red.), Język–Literatura–Dydaktyka, T. 1 (s. 99–107). Łódź: Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi.
Piela, A. (2006). Wariancja i synonimia we frazeologii historycznej. W: E. Koniusz, S. Cygan (red.), Staropolszczyzna piękna i interesująca. Zbiór studiów, T. 2 (s. 47–56). Kielce: Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej.
Piela, A. (2016). Pozorna tożsamość. Polskie tradycjonalizmy z semantycznym archaizmem. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Puda-Blokesz, M. (2011). Wariantywność mitologizmów frazeologicznych w świetle danych leksykograficznych. W: P. Fliciński (red.), Perspektywy współczesnej frazeologii polskiej. Wariantywność we frazeologii (s. 81–93). Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.
Puda-Blokesz, M. (2015). A złote jabłko stało się jabłkiem niezgody – o kulturowym i leksykograficznym wymiarze dwóch mitologizmów z komponentem nazywającym owoc. Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica, 10, 146–162.
Skorupka, S. (1972). Idiomatyzmy frazeologiczne we współczesnej polszczyźnie. Poradnik Językowy, 3, 121–132.
Skorupka, S. (1985). Przysłowia a wyrażenia i zwroty przysłowiowe. Prace Filologiczne, 32, 359–364.
Skorupka, S. (1986). Zagadnienie wariantu frazeologicznego. Prace Filologiczne, 33, 149–153.
Źródła
LPPH – Wilamowski, M., Wnęk, K., Zyblikiewicz, L.A. (1998). Leksykon polskich powiedzeń historycznych. Kraków: Wydawnictwo Znak.
NKJP – Narodowy Korpus Języka Polskiego [Wyszukiwarka korpusowa PELCRA dla danych NKJP]. http://www.nkjp.uni.lodz.pl (dostęp: 27.05.2024).
NKPPI – Krzyżanowski, J. (red.). (1969). Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, T. 1. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
NKPPII – Krzyżanowski, J. (red.). (1970). Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, T. 2. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
NKPPIII – Krzyżanowski, J. (red.). (1972). Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, T. 3. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
PPBys – Bystroń, J. (1933). Przysłowia polskie. Kraków: Nakładem PAU.
PPRys – Rysiński, S. (1618). Przypowieści polskie (Proverbiorum polonicorum centuriae cedem et octo). Lubcz: Kmita, Piotr Blastus. https://www.dbc.wroc.pl/dlibra/publication/26159/edition/23658/content (dostęp: 30.05.2024).
SeBor – Boryś, W. (2005). Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
SFAP – Piela, A. (2018). Słownik frazeologizmów z archaizmami. Pamiątki przeszłości. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
SFE – Czeszewski, M., Foremniak, K. (2011). Ludzie i miejsca w języku. Słownik frazeologizmów eponimicznych, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
SFJP – Skorupka, S. (1985). Słownik frazeologiczny języka polskiego, T. 1–2. Warszawa: Wiedza Powszechna.
SFKr – Krasnowolski, A. (1899). Słowniczek frazeologiczny. Poradnik dla piszących. Warszawa: Skład główny Księgarni E. Wendego i S-ki. http://pbc.up.krakow.pl/dlibra/doccontent?id=6356 (dostęp: 27.05.2024).
SFWP – Bąba, S., Liberek, J. (2001). Słownik frazeologiczny współczesnej polszczyzny. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
SJPDor – Doroszewski, W. (red.). (1958–1969). Słownik języka polskiego, T. 1–11. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. https://doroszewski.pwn.pl (dostęp: 25.05.2024).
SL – Linde, S. B. (1994–1995). Słownik języka polskiego, T. 1–6. Warszawa: Gutenberg Print.
SPXVI – Mayenowa, R. (red.). (1967). Słownik polszczyzny XVI wieku, T. 2, Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, PAN. https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/18611/edition/27865/content (dostęp: 13.09.2024).
SW – Karłowicz, J., Kryński, A., Niedźwiedzki, W. (red.). (1900–1927). Słownik języka polskiego, T. 1–8. Warszawa: Nakładem prenumeratorów i Kasy im. Mianowskiego.
SWil – Zdanowicz, A. (i in.). (1861). Słownik języka polskiego, T. 1–2. Wilno: Wydany staraniem i kosztem M. Orgelbranda.
USJP – Dubisz, S. (red.). (2003). Uniwersalny słownik języka polskiego, T. 1–4. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
WSFJP – Müldner-Nieckowski, P., Müldner-Nieckowski, Ł. (2022). Wielki słownik frazeologiczny języka polskiego. Pomoc dla piszących. Warszawa: Wydawnictwo Aula.
WSJP PAN – Żmigrodzki, P. (red.). (2007–). Wielki słownik języka polskiego PAN. http://www.wsjp.pl (dostęp: 25.05.2024).
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NoDerivatives 4.0 International License.
Copyright (c) 2024 Instytut Języka Polskiego PAN