Słowa kluczowe
etymologia
semantyka historyczna
słowotwórstwo historyczne
źrenica
Jak cytować
Abstrakt
In the paper eight names for ‘pupil of the eye’ that comes from local dialects or cants of Polish language, namely: pupilla, puppa, pupka, panienka, lalka, babka, człowieczek, mężyk, and their cognate names are lexically and semantically described. All such nouns refer to the concept of the human being that can be supposedly observed in the “pupil of the eye”. The wide belief in such a concept give the naming of this part of the eye in the Polish language. Such mechanism has been observed in all considered nouns. As discussed nouns have been confirmed in various, not always overlapping areas of Poland and periods of time, we refer to their historical and local dialects’ sources. As some among such nouns have local Polish, others – foreign background, we put special attention to their etymology, word-formative processes and the source language. The noun commonly used in the literature for ‘pupil of the eye’ derive from the verb źrzeć (see Piotrowska, Zawadzka in press) and points at the function of this part of the eye. The fact that in Polish local dialects and in Polish literature so distinct concepts for the source of the name of ‘pupil-of-the-eye’ occurred may indicate the contradiction between the local and foreign sources that affected dialects and literary language in different ways.
Bibliografia
Abramowicz Z., 2010, Antroponimia Żydów białostockich, Białystok.
Battenberg F., 2008, Żydzi w Europie, Wrocław.
Buttlerowa D., 1978, Rozwój semantyczny wyrazów polskich, Warszawa.
Janus D., 2012, Polsko-niemiecka frazeologia somatyczna w słownikach Michała Abrahama Troca i Samuela Bogumiła Lindego, Gdańsk.
Kaczmarek L., 1966, Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin.
Karpluk M., 1971, Regionalizmy w języku Jana Cervusa z Tucholi, Wrocław.
Krawczyk-Tyrpa A., 1987, Frazeologia somatyczna w gwarach polskich. Związki frazeologiczne o znaczeniach motywowanych cechami części ciała, Wrocław.
Longerich P., 2012, Heinrich Himmler: A Life, Oxford–New York.
Łoś J., 1925, Gramatyka polska. Słowotwórstwo, cz. 2, Lwów–Warszawa–Kraków.
Mocarska-Falińska B., 1959, Słownictwo Warmii i Mazur. Uprawa i obróbka lnu, Wrocław.
Parandowski J., 1969, Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Warszawa.
Siatkowski J., 1962, Dialekt czeski okolic Kudowy, cz. 2, Wrocław.
Siatkowski J., 2012, Słowiańskie części ciała w historii i dialektach, Warszawa.
Stieber Z., 1938, Sposoby powstawania słowiańskich gwar przejściowych, Kraków.
Tokarski R., 1984, Struktura pola znaczeniowego (studium językoznawcze), Warszawa.
A Coptic Dictionary, 1939, compiled by W. E. Crum, Oxford.
Amszejewicz M., 1859, Dykcjonarz zawierający wyrazy i wyrażenia z obcych języków polskiemu przyswojone…, Warszawa.
Atlas historii Żydów polskich, 2010, red. W. Sienkiewicz, Warszawa (AHŻP).
Bréal M., Bailly A., 1906, Dictionnaire étymologique Latin, sixième éd., Paris.
Brückner A., 1970, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa (SEJPBr).
Boryś W., 2005, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków (SEJPBo).
Boryś W., Taborska-Popowska H., 1994–2010, Słownik etymologiczny kaszubszczyzny, t. 1–6, Warszawa (SEK).
Даль В., 1881 (1956), Толковый словарь живого великарускаго языка, т. 1–4, C. Петербургъ– Москва.
Długosz-Kurczabowa K., 2008, Wielki słownik etymologicznohistoryczny języka polskiego, Warszawa (WSEHJPDK).
Ernout A., Meillet A., 1951, Dictionnaire étymologique de la langue latine. Histoire des mots, t. 1, Paris.
Grimm J., Grimm W., 1854–1961, Deutsches Wörterbuch von Jacob und Wilhelm Grimm, Leipzig Online-Version (data dostępu 09.01.2014).
Inny słownik języka polskiego, 2000, red. M. Bańko, t. 1–2, Warszawa (ISJP).
Karłowicz J., 1900–1911, Słownik gwar polskich, t. 1–6, Kraków.
Karłowicz J., Kryński A., Niedźwiedzki W., 1952–1953, Słownik języka polskiego, t. 1–6, Warszawa (SW).
Kluge F., 1975, Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache, wyd. XXI, Berlin–New York.
Knapiusz G., 1643, Thesaurus polonolatinograecus seu promptarium linguae latinae et graece in tres tomas diuisum, t. 1, Kraków (wersja elektroniczna).
Kowalska A., Strzyżewska-Zaremba A., 1987, Atlas gwar mazowieckich, t. 8, cz. 2. Wykresy i komentarze do map 351–400, Wrocław.
Kopaliński W., 1985, Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa.
Lietuvių kalbos žodynas, 1941–2002, red. J. Balčikonis, J. Kruopas, K. Ulvydas, V. Vitkauskas, Vilnius (wersja elektroniczna www.lkz.lt dostęp 16.02.2015) (LKŽ).
Linde S.B., 1807–1814, Słownik języka polskiego, t. 1–6, Warszawa (L).
Mały atlas gwar Polski, 1957, t. 1 pod kierunkiem K. Nitscha, Wrocław–Kraków (MAGP).
Mark A., 1929, Pełny słownik polsko-żydowski, Warszawa [przedruk: 2007, Słownik polsko-jidysz, wstęp M. Ruta, Kraków].
Müllenbach K., Endzelin J., 1923–1932, Latviešu valodas vārdnīca, t. 1–4, Riga.
Ogólnosłowiański atlas językowy. Seria leksykalno-słowotwórcza. Człowiek, 2009, red. J. Siatkowski, J. Waniakowa, t. 9, Kraków (OLA) (wersja elektroniczna).
Rykaczewski E., 1866, Słownik języka polskiego podług Lindego i innych nowszych źródeł wypracowany przez E. Rykaczewskiego, Berlin–Poznań.
Sławski F., 1952–1982, Słownik etymologiczny języka polskiego, t. 1–5, Kraków (SEJPS).
Słownik języka polskiego, 1861, red. A. Zdanowicz i in., wydany staraniem i kosztem M. Orgelbranda, t. 1–2, Wilno (SWil).
Słownik języka polskiego, 1958–1969, red. W. Doroszewski, t. 1–11, Warszawa (SJPDor) wraz z Kartoteką (K SJPDor).
Słownik języka polskiego XVII i 1 połowy XVIII wieku, 1999, red. K. Siekierska, W. Gruszczyński, t. 1, Kraków (SXVII–XVIII) wraz z Kartoteką (K SXVII–XVIII).
Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce, 2000, red. M. Plezia, t. 7, z. 10, Kraków.
Słownik łacińsko-polski, red. M. Plezia, Warszawa 1959.
Słownik polszczyzny XVI wieku, 1966–2012, t. 1–34, red. M. R. Mayenowa, t. 35–36, red. K. Mrowcewicz, Warszawa (SXVI).
Słownik prasłowiański, 1974–2001, red. F. Sławski, t. 1–8, Kraków (SP).
Słownik staropolski, 1953–2004, red. S. Urbańczyk, t. 1–11, Warszawa–Kraków (SStp).
Smoczyński W., 2007, Słownik etymologiczny języka litewskiego, t. 1–2, Wilno (SEJL).
Szyrwid K., 1642, Dictionarium trium linguarum in usum studiosae juventutis, Wilno.
The Oxford English Dictionary, prepared J. A. Simpson, E.S.C. Weiner, second ed., vol. XII, 1989, Oxford (OED).
Troc M.A., 1764, Nowy dykcynarz to iest mownik polsko-niemiecko-francuski (…), t. 3, Leipzig.
Uniwersalny słownik języka polskiego, 2003, red. S. Dubisz, Warszawa (wersja elektroniczna) (USJP).
Vaande M., 2008, Etymological Dictionary of Latin and the other Italic Languages, Leiden-Boston.
Vasmer M., 1950–1958, Russisches etymologisches Wörterbuch, t. 1–3, Heidelberg.
Vasmer M. (Фасмер М.), 1964–1973, Этимологический словарь русского языка, перев. О.Н. Трубачeв, t. 1–4, Москва.
Walde A., 1910, Lateinisches etymologisches Wörterbuch, Heidelberg, zweite umgearbeitete Auflage.
Bartmiński J., Tokarski R., 1993, Definicja semantyczna: czego i dla kogo?, [w:] O definicjach i definiowaniu, red. J. Bartmiński, R. Tokarski, Lublin, s. 47–61.
Janowska A., 2011, „Zwierzom instynkt, nam, ludziom, rozum dały nieba”. Pole pojęciowe rozumu, [w:], Humanizm w języku polskim. Wartości humanistyczne w polskiej leksyce i refleksji o języku, red. A. Janowska, M. Pastuchowa, R. Pawelec, Warszawa, s. 266–294.
Karpluk M., 2010, Słownictwo Jana Cervusa z Tucholi a Leksykon Mączyńskiego (1564), [w:] M. Karpluk, Staropolskie studia językoznawcze, Kraków, s. 478–484.
Leibnitz G.W., 1975, [Tabulae definitionum], przeł. M. Kamińska, A. Werpachowska, [w:] Słownik i semantyka. Definicje semantyczne, red. E. Janus, Wrocław, s. 8–90.
Pastuchowa M., 2009, Reinterpretacja jako niejawna zmiana znaczenia, [w:] Świat ukryty w słowach, czyli o znaczeniu gramatycznym, leksykalnym i etymologicznym, red. I. Generowicz i in., Warszawa.
Wierzbicka A., 1975, Rozważania o częściach ciała, [w:] Słownik i semantyka. Definicje semantyczne, red. E. Janus, Wrocław, s. 91–103.
Boryś W., 1965, Uwagi o kilku rzadkich wyrazach polskich, Język Polski XLV, s. 12–15.
Buttlerowa D., 1972, Zmiany słownikowe w polszczyźnie przełomu XIX i XX wieku. Budowa i znaczenie czasownika, Poradnik Językowy 5, s. 276–285.
Buttlerowa D., 1976, Struktura znaczeniowa wyrazów, Prace Filologiczne XXVI, s. 239–247.
Buttlerowa D., 1984, Zmienność znaczeń wyrazów w polszczyźnie XIX i XX wieku, Poradnik Językowy 3–5, s. 154–164, 213–220, 277–289.
Buttlerowa D., 1991, Problem eliminacji wieloznaczności w drugiej połowie XIX wieku, Prace Filologiczne XXXVI, s. 229–235.
Friedrich H., 1938/ 1939, Z życia wyrazów i rzeczy (O gwarowych nazwach źrenicy i o rzeczach pokrewnych), Poradnik Językowy 5, s. 68–70.
Janowska A., Pastuchowa M., 1995, Niebezpieczna kompetencja, Poradnik Językowy 8, s. 11–20.
Koneczna H., 1933, Jabłko Adama (Z historii wyrazów), Poradnik Językowy 9/10, s. 166–167.
Łopaciński H., 1899, Przyczynki do słownika języka polskiego, Prace Filologiczne V, cz. 2, s. 681–976.
Nitsch K., 1949, Źrenica ‘tęczówka’, Język Polski XXIX, s. 27–30.
Nitsch K., 1934, Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językowego IV, s. 4–8.
Piotrowska A.E., 2004, Etymon *MEN w zapożyczeniach w języku polskim, Prace Filologiczne XLIX, s. 371–399.
Piotrowska A.E., 2006, Ewolucja znaczeniowa derywatów werbalnych od czasowników PAMIĘTAĆ i POMNIEĆ, Prace Filologiczne LI, s. 291–312.
Reczek J., 1968, Z zagadnień leksykografii staropolskiej, Język Polski XLVIII, s. 275–285.
Śmieszek A., 1914, Pol. człowieczek = „źrenica” i kilka semicko-indoeuropejskich analogii znaczeniowych, Język Polski II, s. 123–128.
Wędkiewicz S., 1914, Laleczka, panienka = ‘źrenica’, Język Polski II, s. 184.
Zagórski Z., 1955, O wielkopolskim lelać, lelać się o treści ‘pieścić, rozpieszczać; kołysać, bawić’, Język Polski XXXV, s. 184–188.