Słowa kluczowe
historia wyrazu
zapożyczenie
wyraz obcy
kulinaria
Jak cytować
Abstrakt
Wyraz budyń występuje w polszczyźnie od niedawna – około dwustu lat – ale ma on historię dość ciekawą i wciąż nie w pełni zrozumianą. Początkowo pojawiał się w różnych wariantach fonetycznych i graficznych, z których do dzisiaj zachowały się jeszcze dwa. Od tego czasu zmieniał się wciąż jego status w języku i równocześnie znaczenie: początkowo bardzo szerokie, od słodkiego ciasta gotowanego w chuście po farsz do nadziania kury, potem zawężone do dzisiejszego ‛kisielu mlecznego’, a w ostatnich latach znowu rozszerzane na coraz to nowe potrawy. Jego etymologia nie była dotąd badana głębiej, a te propozycje, które pojawiały się w literaturze, wskazują na zupełnie różne kierunki.
Bibliografia
Amszejewicz, M. (1859). Dykcjonarz zawierający: wyrazy i wyrażenia z obcych języków polskiemu przyswojone, a mianowicie: w umiejętnościach, sztukach, tudzież w stylu prawniczym, administracyjnym, gazeciarskim, naukowo-filozoficznym, literackim i w potocznej mowie używane. Warszawa: Drukarnia Alexandra Gins. https://books.google.pl/books?id=XytKAAAAcAAJ (dostęp: 12.03.2023).
Austin, T. (1888). Two Fifteenth-Century Cookery-Books: Harleian MS. 279 (ab. 1430), & HARL. MS. 4016 (ab. 1450). London: N. Trübner & Co.
Bańko, M. (red.). (2003). Wielki słownik wyrazów obcych PWN. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Bańkowski, A. (2000). Etymologiczny słownik języka polskiego (t. 1). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Bodard de Tezay, N.-M.-F. (1786). Arlequin, roi dans la lune. Paris: Cailleau. https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k5815786p (dostęp: 12.03.2023).
Bodard de Tezay, N.-M.-F. (1805). Gaweł na Xiężycu. Komedya we trzech aktach. Warszawa: Drukarnia Wiktora Dąbrowskiego. https://polona.pl/item/gawel-na-xiezycu-komedya-we-3-aktach-dnia-11-stycznia-1805-roku-przez-aktorow-polskich,ODM5NjQzMD (dostęp: 22.02.2023).
Borejszo, M. (2007). Zapożyczenia włoskie we współczesnej polszczyźnie. Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
Boryś, W. (2005). Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Braunin, K. (1799). Neuestes, bewährtes Kochbuch für Fleisch- und Fasttage. Wien: A. Doll.
Brückner, A. (1927). Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Krakowska Spółka Wydawnicza.
Campe, J.H. (1807). Podróż Mungo-Parka w głąb Afryki w roku 1795, 1796 i 1797. Wrocław: Wilhelm Bogumił Korn. https://polona.pl/item/podroz-mungo-parka-w-glab-afryki-w-roku-1795-1796-i-1797,NjY4NDMwNDQ (dostęp: 15.03.2023).
Cienkowski, W. (1964). Ogólne założenia metodologiczne badania zapożyczeń leksykalnych. Poradnik językowy, 10, 417–429.
Connelly, T. (1784). Gramática Que Contiene Reglas Faciles para Pronunciar, y Aprender Metódicamente la Lengua Inglesa: Con Muchas Observaciones, y Notas Críticas de los Mas Célebres Autores Puramente Ingleses, Especi. Madrid: La Imprenta Real. https://books.google.pl/books?id=pqrvPeLCigEC (dostęp: 12.03.2023).
DEHA – Diccionario enciclopedico hispano-americano de literatura, ciencias y artes (1888) (t. 3). Barcelona: Montaner y Simón. https://books.google.pl/books?id=KVNRAQAAMAAJ (dostęp: 12.03.2023).
DGK – Dodatek do nru 53 Gazety Krakowskiej (03.07.1805). https://polona.pl/item-view/e2872c7c-5824-482d-a09a-b1c8d6269fd0 (dostęp: 28.05.2023).
DGR – Dodatek do Gazety Korrespondenta. (14.05.1814). https://polona.pl/item/gazeta-korrespondenta-warszawskiego-y-zagranicznego-1814-nr-39-14-maja-dodatek,MTA0NjAzOTA2 (dostęp: 13.03.2023).
DHLF – Rey (2011).
DHFQ – Poirier et al. (1998).
DLE – Real Academia Española. Diccionario de la lengua española. https://dle.rae.es (dostęp: 12.03.2023).
Długosz-Kurczabowa, K. (2003). Nowy słownik etymologiczny języka polskiego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Długosz-Kurczabowa, K. (2008). Wielki słownik etymologiczno-historyczny języka polskiego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Doce, J.M. (1881). Diccionario ortografíco etimologíco español. Madrid: Imprenta de Enrique de la Riva. https://books.google.pl/books?id=Vnc2AQAAMAAJ (dostęp: 12.03.2023).
Drabik, L. (2012). Słownik wyrazów obcych PWN. Warszawa: Wydawnictwo naukowe PWN.
DWDS – Digitales Wörterbuch der deutschen Sprache. https://www.dwds.de (dostęp: 11.03.2023).
Dybizbański, M. (2017) . Fantastyczne iluzje i deziluzje w teatrze romantycznym. W: M.M. Leś, W. Łaszkiewicz, P. Stasiewicz (red.), Tekstowe światy fantastyki (s. 221–238). Białystok: Prymat.
Dymmel, A. (2021). Inwentarz księgozbioru biskupa diecezji lubelskiej Mateusza Wojakowskiego (1775–1845) w świetle akt notarialnych. Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne, 116, 37–76.
Estreicher, K. (1871). Repertoar sceny polskiej od roku 1750 do 1871: pisarze i tłumacze sceniczni zestawieni abecadłowo. Kraków: Uniwersytet Jagielloński.
Fałowski, A. (2022). Słownik etymologiczny polszczyzny potocznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Fisiak , J. (1962). Złożony kontakt językowy w procesie zapożyczania z języka angielskiego do polskiego. Język polski, 42(4), 286–294.
Galván Rivera, M. (1845). Diccionario de Cocina, o el Nuevo Cocinero Mexicano en Forma de Diccionario. Mexico: Imprenta del Cumplido. https://books.google.pl/books?id=NdQqAAAAYAAJ (dostęp: 12.03.2023).
Goldoni, C. (1762). Il servitore di due padroni. Der Diener zweyer Herren. Hamburg: P. Steinmann.
Gysseling, M. (1987). Substratwörter in den germanischen Sprachen. NOWELE: Northwestern European Language Evolution, 10, 47–62.
IEL – Indo-European Lexicon. https://lrc.la.utexas.edu/lex/master/0164 (dostęp: 2.03.2023).
Karłowicz, J. (1894–1905). Słownik wyrazów obcego a mniej jasnego pochodzenia używanych w języku polskim. Kraków: G. Gebethner i Spółka.
Karłowicz, J., Kryński, A., Niedźwiedzki, W. (red.). (1900). Słownik języka polskiego (t. 1). Warszawa: E. Lubowski i S-ka.
Kiewnarska, E. (1941). 100 potraw oszczędnościowych doby dzisiejszej. Warszawa: Wydawnictwo Polskie. https://polona.pl/item/100-potraw-oszczednosciowych-doby-dzisiejszej,NzY4MDk4MTk (dostęp: 22.02.2023).
Konarski, F., Inlender, A., Goldscheider, F., Zipper, A., (1904–1908). Vollständiges Handwörterbuch der deutschen und polnischen Sprache in vier Bänden. Dokładny słownik języka polskiego i niemieckiego w czterech tomach. Wiedeń: Moritz Perles.
Kopaliński, W. (1999). Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych. Warszawa: Muza SA.
Lach-Szyrma, K. (1828). Anglia i Szkocya: przypomnienia z podróży roku 1823–1824 odbytey (t. 2). Warszawa: Gałęzowski i komp. https://books.google.pl/books?id=7140FuBioKsC (dostęp: 13.03.2023).
Lam, S. (red.). (1939). Trzaski, Everta i Michalskiego Encyklopedyczny słownik wyrazów obcych. Warszawa: Księgarnia Wydawnicza Trzaski, Everta i Michalskiego.
Latusek, A. (red.). (2009). Wielki słownik wyrazów obcych. Kraków: Krakowskie Wydawnictwo Naukowe.
LEI – Lessico Etimologico Italiano. https://lei-digitale.it (dostęp: 24.02.2023).
Liberman, A. (2000). The Etymology of English boy, beacon, and buoy. Studies in Memory of Edgar C. Polomé. American Journal of Germanic Linguistics and Literatures, 12, 201–234.
Liberman, A. (2008). An Analytic Dictionary of English Etymology. An Introduction. Minneapolis, London: University of Minnesota Press.
Mańczak, W. (2017). Polski słownik etymologiczny. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.
Mańczak-Wohlfeld, E. (1992). Analiza dekompozycyjna zapożyczeń angielskich w języku polskim. Kraków: Uniwersytet Jagielloński.
Mańczak-Wohlfeld, E. (2006). Angielsko-polskie kontakty językowe. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Mańczak-Wohlfeld, E. (2010). Słownik zapożyczeń angielskich w polszczyźnie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Marciszewska, M. z Krzywkowskich (1878). Kucharka szlachecka. Podarek dla młodych gospodyń (t. 1). Żytomierz: K. Budkiewicz. https://books.google.pl/books?id=gSFTAAAAYAAJ (dostęp: 12.03.2023).
Menon , J. (1750). La cuisinière bourgeoise, suivie de L’office a l’usage de tous ceux qui se mêlent de dépenses de maisons. Paris: Guillyn. https://books.google.pl/books?id=hOygcikkwZ0C (dostęp: 2.02.2023).
MRAM – Memorias de la Real Academia Médica de Madrid (1797) (t. 1). Madrid: La Imprenta Real. https://books.google.pl/books?id=r04hgPLleagC (dostęp: 12.03.2023).
Mrongowius, K.C. (1803). Słownik polsko-niemiecki, w którym osobliwie na dobrą niemczyznę wzgląd miano = Handwörterbuch der polnischen Sprache. Königsberg: Friedrich Nicolovius.
NKJP – Narodowy Korpus Języka Polskiego. http://www.nkjp.pl (dostęp: 16.03.2023).
Ochorowicz-Monatowa, M. (1910). Uniwersalna książka kucharska. Warszawa, Lwów: E. Wende i ska. https://polona.pl/item/uniwersalna-ksiazka-kucharska-z-ilustracyami-i-kolorowemi-tablicami-odznaczona-na,MzU1NzM4Nw (dostęp: 23.02.2023).
OED – Oxford English Dictionary. https://www.oed.com [1pudding i 2pudding, wer. marzec 2022] (dostęp: 18.02.2023).
Oldmixon, J. (1744). Das Britische Reich in America. Lemgo: Meyer. https://www.digitale-sammlungen.de/de/view/bsb10254069 (dostęp: 22.02.2023).
Olver, L. (2015). The food timeline. https://www.foodtimeline.org/foodpuddings.html (dostęp: 22.02.2023).
Orgelbrand – Encyklopedyja powszechna (1860) (t. 4). Warszawa: S. Orgelbrand. https://books.google.pl/books?id=gHU_AQAAMAAJ (dostęp: 12.03.2023).
Ossowski, K. (2013). Drukarstwo warszawskie w latach 1795–1806. Roczniki Biblioteczne, 57, 3–44.
Paszkiewicz, F. (1817). O sposobie życia w Anglii, a w szczególności o życiu wieyskiem. Wyjątek z podróży Pana Begtrupp Duńczyka. Dzieńnik Wileński, 6, 28–43. https://polona.pl/item/dziennik-wilenski-1817-t-6-nr-31-lipiec-spis-zawartosci-t-6,NzcyODUwMjA (dostęp: 15.03.2023).
Payen, A. (1831). Notice sur les moyens les plus simples d’utiliser les animaux morts, Recueil industriel…, 17, 174–203. https://books.google.pl/books?id=Tb4-AAAAcAAJ (dostęp: 13.03.2023).
Pawelec, R. (2003). Słownik wyrazów obcych i trudnych. Warszawa: Wilga.
PfWb – Pfälzisches Wörterbuch, digitalisierte Fassung im Wörterbuchnetz des Trier Center for Digital Humanities, wer. 01/23. https://www.woerterbuchnetz.de/PfWB (dostęp: 22.02.2023).
PHP – Pamiętnik historyczno-polityczny (1784) (t. 4). Warszawa : Gröll, Michał.
Poirier, C. et al. (red.). (1998). Dictionnaire historique du français québécois. Sainte-Foy: Les Presses de l’Université Laval.
PRT – Pamiętnik Rolniczo-Technologiczny Poświęcony Gospodarstwu Wiejskiemu i Domowemu, Sztukom, Rzemiosłom i Rękodzielniom (1832) (t. 2). Warszawa: Gałęzowski i komp. https://polona.pl/item/pamietnik-rolniczo-technologiczny-poswiecony-gospodarstwu-wiejskiemu-i-domowemu,NzIxNTI0NjE (dostęp: 12.03.2023).
Ramos i Duarte, F. (1895). Diccionario de mejicanismos. Mejico: Imprenta de Eduardo Dublan. https://books.google.pl/books?id=u2xQAAAAMAAJ (dostęp: 12.03.2023).
Rey, A. (red.). (2011). Dictionnaire historique de la langue française. Paris: Les Dictionnaires Le Robert.
RhWb – Rheinisches Wörterbuch, digitalisierte Fassung im Wörterbuchnetz des Trier Center for Digital Humanities, wer. 01/23. https://www.woerterbuchnetz.de/RhWB (dostęp: 22.02.2023).
Rozmaitości – Rozmaitości, 49, [dodatek do numeru 94 Gazety Korrespondenta, Warszawa 1818]. https://polona.pl/item/rozmaitosci-do-numeru-94-gazety-korrespondenta-warsz-1818-nr-49,OTI0OTU2ODE (dostęp: 13.03.2023).
Rzewnicki, J. (1927). W sprawie oczyszczenia słownictwa kucharskiego z naleciałości obcych. Poradnik Językowy, 23(1), 1–6.
ShWb – Südhessisches Wörterbuch. https://www.lagis-hessen.de/de/subjects/index/sn/shwb (dostęp: 22.02.2023).
Seckendorff, D.T. (1825). Diccionario de las lenguas española y alemana (t. 1 ). Hamburgo: Librería de Perthes y Besser, Nuremberga: Librería de Riegel y Wiessner. https://books.google.pl/books?id=5t5DAAAAcAAJ (dostęp: 12.03.2023).
SGW – Suplement do Gazet Wilenskich, 46, 15.11.1766. https://polona.pl/item/gazety-wilenskie-r-6-nr-46-15-listopada-1766,MzE5OTgyOTU (dostęp: 15.03.2023).
Sobol, E. (red.). (1995). Słownik wyrazów obcych. Warszawa: Wydawnictwo naukowe PWN.
Stachowski, K. (2016). German Loanwords in Polish and Remarks on the Piotrowski-Altmann Law. W: E. Kelih, R. Knight, J. Mačutek, A. Wilson (red.), Studies in Quantitative Linguistics 23. Issues in Quantitative Linguistics 4. Dedicated to Reinhard Köhler on the occasion of his 65th birthday (s. 237–259). Lüdenscheid: RAM-Verlag.
Stachowski, K. (2018). A report on the distribution of phonetic renderings in loanwords. Journal of Quantitative Linguistics, 25(1), 38–52.
Stachowski, K. (2020). Phonetic renderings in Turkish Arabisms and Farsisms. Türkbilig, 40, 23–47.
Stachowski, K. [w przygotowaniu]. On the spread and evolution of pudding.
SWar – Karłowicz, Kryński, Niedźwiedzki (1900).
SWil – Zdanowicz et al. (1861).
Szczepański, J.J. (1822). Co dzisiay gotować czyli Sposób sporządzenia smakowitych potraw z mięsiwa, ryb, iarzyny i ciasta, przyprawiania rozmaitéy podlewy, czyli sosów, tudzież robienia przednich galaret, tortów i pasztetów. Lwów: Józef Jan Piller.
TLFi – Trésor de la langue française. https://www.cnrtl.fr (dostęp: 20.02.2023).
Ursel, M. (1977). O źródłach i sposobach funkcjonowania motywu „Pawła i Gawła”. Pamiętnik Literacki, 68(2), 171–179.
Vincenz de, A., Hentschel, G. (2010). Wörterbuch der deutschen Lehnwörter in der polnischen Schrift- und Standardsprache. http://diglib.bis.uni-oldenburg.de/bis-verlag/wdlp (dostęp: 13.03.2023).
Wasilewska, J. (1926). W sprawie słownictwa kucharskiego. Poradnik Językowy, 22(8), 105–109.
WGH – Wochenschrift für die gesammte Heilkunde. https://www.digitale-sammlungen.de/de/search?query=fulltext%3AMilchpudding&sortField=date&sortOrder=asc (dostęp: 22.02.2023).
Wielądko, W.W. (1808). Kucharz doskonały w wybornym guście z oszczędnością dogodny… (t. 2). Warszawa: Drukarnia Ragoczy. https://polona.pl/item/kucharz-doskonaly-w-wybornym-guscie-z-oszczednoscia-dogodny-czyli-sposob-gotowania,ODk5MTc2NzE (dostęp: 22.02.2023).
Wieserinn, M. (1796). Neues, selbst verfaßtes Neues, selbst verfaßtes Kochbuch, oder kleine Sammlung von besonders ausgesuchten Speisen nach heutigem Wienerischen Geschmacke: für alle Stände eingerichtet. Wien: A. Doll.
WDLP – de Vincenz/Hentschel (2010).
Zawiliński, R. (1926). W sprawie oczyszczenia słownictwa kulinarnego z naleciałości obcych. Poradnik Językowy, 22(6–7), 91–95.
Zdanowicz, A. et al. (1861). Słownik języka polskiego. https://eswil.ijp.pan.pl (dostęp: 14.05.2023).
ŻiSz – Życie i sztuka [dodatek do gazety „Kraj”], nr 3. Petersburg, 16 (29) stycznia 1904. http://www.wbc.poznan.pl/Content/489709/KRAJ_1904_0003.pdf (dostęp: 27.03.2023).
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Prawa autorskie (c) 2023 Kamil Stachowski