Słowa kluczowe
wariantywność
alternacje leksykalne
diachronia
synchronia
Jak cytować
Abstrakt
Podstawowym celem artykułu jest pokazanie dynamiki zasobów frazeologicznych w zakresie wyróżnionych przez Stanisława Bąbę tzw. jednokształtnych połączeń wyrazowych, czyli konstrukcji cechujących się m.in. niezmiennością składu leksykalnego, np. bajońskie sumy, krakowskim targiem, dojna krowa, puścić kogoś z torbami, spocząć na laurach, mieć muchy w nosie, mieć węża w kieszeni czy zbijać bąki. Wskazane związki uchodzą za stabilne w klasie polskich frazeologizmów normatywnych, ponieważ zostały nam przekazane przez tradycję w ustalonej semantyce i postaci. W tekście sprawdzono, czy tego typu frazeologizmy utrzymały swoją jednokształtność w języku – za jednostki niewariantywne uważane były jeszcze u schyłku XX wieku. W rozważaniach skoncentrowano się nie tylko na aktualnym kształcie omawianych związków, lecz również na ich zmienności w wiekach przeszłych.
Bibliografia
Literatura
Basaj, M. (1988). Rozwój frazeologii polskiej w świetle słowników. W: M. Basaj, D. Rytel (red.), Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej, T. 4 (s. 185–191). Wrocław : Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Bąba, S. (1985). Struktura normy frazeologicznej. W: M. Basaj, D. Rytel (red.), Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej, T. 3 (s. 87–105). Wrocław : Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Bąba, S. (1989). Innowacje frazeologiczne współczesnej polszczyzny. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.
Bąba, S. (2012). Najnowsza warstwa frazeologii w świetle Nowej księgi przysłów polskich. W: P. Fliciński (red.), Komentarze frazeograficzne (s. 107–116). Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Buttler, D. (1982). Pojęcie wariantów frazeologicznych. W: A. M. Lewicki (red.), Stałość i zmienność związków frazeologicznych (s. 27–35). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Buttler, D. (1985). Norma, uzus i kodyfikacja w dziedzinie stałych związków wyrazowych. W: M. Basaj, D. Rytel (red.), Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej, T. 3 (s. 73–86). Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Chlebda, W. (1994). Pogoda dla bogaczy, czyli o inwariancie i wariantach we frazeologii raz jeszcze. W: M. Basaj, D. Rytel (red.), Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej, T. 6 (s. 93–108). Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
Chlebda, W. (2001). Frazeologia. W: S. Gajda (red.), Najnowsze dzieje języków słowiańskich. Język polski (s. 178–206). Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
Doroszewski, W. (1982). Język – myślenie – działanie. Rozważania językoznawcy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Dziamska-Lenart, G. (2011). Leksykograficzne rozwiązania problemu wielokształtności związków frazeologicznych (w wybranych słownikach frazeologicznych języka polskiego). W: P. Fliciński (red.), Perspektywy współczesnej frazeologii polskiej. Wariantywność we frazeologii (s. 55–79). Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.
Fliciński, P. (red.). (2011). Perspektywy współczesnej frazeologii polskiej. Wariantywność we frazeologii. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.
Giułumianc, K. (1977). Odmianki frazeologiczne w polskim języku literackim. Prace Filologiczne, 27, 299–307.
Gorzelana, J. (2011). Czy niewierny Tomasz jest wyrażeniem recesywnym? Język Polski, 4, 305–309.
Ignatowicz-Skowrońska, J. (2011). Wariancja frazeologizmów na płaszczyźnie ich schematów walencyjnych (obserwacje z poziomu normy frazeologicznej). W: P. Fliciński (red.), Perspektywy współczesnej frazeologii polskiej. Wariantywność we frazeologii (s. 33–45). Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.
Jawór, A. (2011). Historyczna zmienność związków frazeologicznych. W: B. Dunaj, M. Rak (red.), Badania historycznojęzykowe. Stan, metodologia, perspektywy. Materiały z konferencji naukowej, Kraków 21–22 września 2010 r. (s. 239–250). Kraków: Księgarnia Akademicka.
Kleszczowa, K. (2001). O historycznej ciągłości kompetencji językowej. W: Z. Krążyńska, Z. Zagórski (red.), Poznańskie Spotkania Językoznawcze, T. 6 (s. 17–29). Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
Kłosińska, K. (2015). Osiem razy o przysłowiowym. Poradnik Językowy, 2, 73–84.
Kosek, I. (2011). Wariantywność zwrotów frazeologicznych a granice jednostki leksykalnej. W: P. Fliciński (red.), Perspektywy współczesnej frazeologii polskiej. Wariantywność we frazeologii (s. 9–22). Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.
Kozarzewska, E. (1969). Typy alternacji w związkach frazeologicznych. Prace Filologiczne, 19, 179–184.
Koziara, S. (2001). Frazeologia biblijna w języku polskim. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej.
Koziara, S. (2015). Problem wariantywności w opisie frazeologizmów pochodzenia biblijnego. W: S. Koziara (red.), Szkice z polskiej frazeologii biblijnej (s. 66–75). Łask: Oficyna Wydawnicza Leksem.
Kucała, M. (1973). Wyrażenia i zwroty średniowieczne we współczesnej polszczyźnie. Poradnik Językowy, 4, 184–194.
Kucała, M. (1997). Modyfikacje frazeologii biblijnej. Roczniki Humanistyczne, 45(1), 49–59.
Lewicki, A. M. (1982). Problemy metodologiczne wariantywności związków frazeologicznych. W: A. M. Lewicki (red.), Stałość i zmienność związków frazeologicznych (s. 37–46). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Młynarczyk, E. (2002). Frymark, targ lub kupia, czyli o staropolskich nazwach umów handlowych. Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica, 1, 247–258.
Młynarczyk, E. (2008). Dawne zwyczaje handlowe utrwalone w polskiej frazeologii. Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica, 4, 292–301.
Nowakowska, A. (2011). Wariantywność porównań frazeologicznych. W: P. Fliciński (red.), Perspektywy współczesnej frazeologii polskiej. Wariantywność we frazeologii (s. 23–32). Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.
Pajdzińska, A. (1982). Szeregi wariantów a mechanizmy łączliwości frazeologicznej. W: A. M. Lewicki (red.), Stałość i zmienność związków frazeologicznych (s. 55–67). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Piela, A. (2003). W poszukiwaniu inwariantów związków frazeologicznych. W: J. Opoka, A. Oskiera (red.), Język–Literatura–Dydaktyka, T. 1 (s. 99–107). Łódź: Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi.
Piela, A. (2006). Wariancja i synonimia we frazeologii historycznej. W: E. Koniusz, S. Cygan (red.), Staropolszczyzna piękna i interesująca. Zbiór studiów, T. 2 (s. 47–56). Kielce: Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej.
Piela, A. (2016). Pozorna tożsamość. Polskie tradycjonalizmy z semantycznym archaizmem. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Puda-Blokesz, M. (2011). Wariantywność mitologizmów frazeologicznych w świetle danych leksykograficznych. W: P. Fliciński (red.), Perspektywy współczesnej frazeologii polskiej. Wariantywność we frazeologii (s. 81–93). Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.
Puda-Blokesz, M. (2015). A złote jabłko stało się jabłkiem niezgody – o kulturowym i leksykograficznym wymiarze dwóch mitologizmów z komponentem nazywającym owoc. Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica, 10, 146–162.
Skorupka, S. (1972). Idiomatyzmy frazeologiczne we współczesnej polszczyźnie. Poradnik Językowy, 3, 121–132.
Skorupka, S. (1985). Przysłowia a wyrażenia i zwroty przysłowiowe. Prace Filologiczne, 32, 359–364.
Skorupka, S. (1986). Zagadnienie wariantu frazeologicznego. Prace Filologiczne, 33, 149–153.
Źródła
LPPH – Wilamowski, M., Wnęk, K., Zyblikiewicz, L.A. (1998). Leksykon polskich powiedzeń historycznych. Kraków: Wydawnictwo Znak.
NKJP – Narodowy Korpus Języka Polskiego [Wyszukiwarka korpusowa PELCRA dla danych NKJP]. http://www.nkjp.uni.lodz.pl (dostęp: 27.05.2024).
NKPPI – Krzyżanowski, J. (red.). (1969). Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, T. 1. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
NKPPII – Krzyżanowski, J. (red.). (1970). Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, T. 2. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
NKPPIII – Krzyżanowski, J. (red.). (1972). Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, T. 3. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
PPBys – Bystroń, J. (1933). Przysłowia polskie. Kraków: Nakładem PAU.
PPRys – Rysiński, S. (1618). Przypowieści polskie (Proverbiorum polonicorum centuriae cedem et octo). Lubcz: Kmita, Piotr Blastus. https://www.dbc.wroc.pl/dlibra/publication/26159/edition/23658/content (dostęp: 30.05.2024).
SeBor – Boryś, W. (2005). Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
SFAP – Piela, A. (2018). Słownik frazeologizmów z archaizmami. Pamiątki przeszłości. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
SFE – Czeszewski, M., Foremniak, K. (2011). Ludzie i miejsca w języku. Słownik frazeologizmów eponimicznych, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
SFJP – Skorupka, S. (1985). Słownik frazeologiczny języka polskiego, T. 1–2. Warszawa: Wiedza Powszechna.
SFKr – Krasnowolski, A. (1899). Słowniczek frazeologiczny. Poradnik dla piszących. Warszawa: Skład główny Księgarni E. Wendego i S-ki. http://pbc.up.krakow.pl/dlibra/doccontent?id=6356 (dostęp: 27.05.2024).
SFWP – Bąba, S., Liberek, J. (2001). Słownik frazeologiczny współczesnej polszczyzny. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
SJPDor – Doroszewski, W. (red.). (1958–1969). Słownik języka polskiego, T. 1–11. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. https://doroszewski.pwn.pl (dostęp: 25.05.2024).
SL – Linde, S. B. (1994–1995). Słownik języka polskiego, T. 1–6. Warszawa: Gutenberg Print.
SPXVI – Mayenowa, R. (red.). (1967). Słownik polszczyzny XVI wieku, T. 2, Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, PAN. https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/18611/edition/27865/content (dostęp: 13.09.2024).
SW – Karłowicz, J., Kryński, A., Niedźwiedzki, W. (red.). (1900–1927). Słownik języka polskiego, T. 1–8. Warszawa: Nakładem prenumeratorów i Kasy im. Mianowskiego.
SWil – Zdanowicz, A. (i in.). (1861). Słownik języka polskiego, T. 1–2. Wilno: Wydany staraniem i kosztem M. Orgelbranda.
USJP – Dubisz, S. (red.). (2003). Uniwersalny słownik języka polskiego, T. 1–4. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
WSFJP – Müldner-Nieckowski, P., Müldner-Nieckowski, Ł. (2022). Wielki słownik frazeologiczny języka polskiego. Pomoc dla piszących. Warszawa: Wydawnictwo Aula.
WSJP PAN – Żmigrodzki, P. (red.). (2007–). Wielki słownik języka polskiego PAN. http://www.wsjp.pl (dostęp: 25.05.2024).
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Prawa autorskie (c) 2024 Agnieszka Piela