Słowa kluczowe
aksjolingwistyka
metafora
ujęcie diachroniczne
Jak cytować
Abstrakt
Niniejszy artykuł poświęcony jest metaforycznym przedstawieniom pojęć-wartości ze sfery mentalnej w dobie staro- i średniopolskiej. Pojęcia abstrakcyjne są w dawnych tekstach ujmowane metaforycznie, a pewne domeny źródłowe powtarzają się stosunkowo często. W analizie wzięto pod uwagę jedynie metafory wyraziście widoczne w krótkich fragmentach, zaznaczone językowo przez wyrazy związane semantycznie z domeną źródłową, będące jednocześnie w bliskim sąsiedztwie leksemu reprezentującego daną wartość i powtarzające się w tekstach różnych autorów. Przedmiotem analizy są metaforyczne ujęcia dawnych pojęć-wartości w kategorii odzieży, domeny źródłowej zaczerpniętej ze świata kultury, np. Bo ieszcze ten każdy jest wzdy dobrey nadzieie / Kto nad insze vbiory cżnotą sie odżieie (RejJoz G2; SXVI); Znamienity ubior cnota./ Lepszy niźli bryła złota (Petr.Ek.18; L). W dawnej polszczyźnie metafora POJĘCIE TO UBRANIE była stosowana do przedstawienia pojęć z różnych sfer mentalnych niezależnie od ich oceny. Wybór odzieży jako domeny źródłowej metafor ma podwójne uzasadnienie – z jednej strony biologiczne, wynikające z podstawowej potrzeby człowieka, z drugiej zaś kulturowe – ubiór pełni funkcję społeczną, ugruntowaną długą tradycją. Zastosowanie głęboko zakorzenionej w ludzkim sposobie myślenia i potwierdzonej kulturowo metafory ubioru do przedstawienia pojęć niezbyt jasno zdefiniowanych w czasach staro- i średniopolskich miało na celu ich zobrazowanie i przybliżenie, zwłaszcza w pismach moralizatorskich. Metafora POJĘCIE (wartość lub antywartość) TO UBRANIE należy do mniej trwałych – dość popularna dawniej, współcześnie niemal nie występuje, a większość realizujących ją leksemów wyszła lub wychodzi z użycia. Artykuł jest także próbą odpowiedzi na pytanie o wpływ metafory na wartościowanie pojęć – czy metafora może nadawać wartość pojęciu, czy jedynie podkreśla wartość już ustaloną.
Bibliografia
Dobrzyńska T., 1994, Mówiąc przenośnie... Studia o metaforze, Warszawa.
Dziechcińska H., 1996, Ciało, strój, gest w czasach renesansu i baroku, Warszawa
Kopaliński W., 1997 (wyd. VI), Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa.
Lakoff G., Johnson M ., 1988, Metafory w naszym życiu, Warszawa.
Libura A., 1995, Metafora potoczna w przestrzeni semantycznej ŚWIATŁO-CIEMNOŚĆ, Rozprawy KomisjiJęzykowej, t. XXI, Wrocław, s. 25–58.
Młynarczyk E., 2012, Znać pana po cholewach, czyli utrwalony w przysłowiach obraz ubioru jako sym-bolu hierarchii społecznej, LingVaria 2, s. 55–64
Piela A., 2012, Z dziejów polskich czasowników ubierania, Język Polski XCII, z. 2, 102–112.
Puzynina J., 2013 (2002), Doskonały i doskonałość w historii języka polskiego, [w:] O doskonałości. Materiały z konferencji 21–23 maja 2001, red. A. Maliszewska, cz. I, Łódź, s. 11–18.
Raszewska-Żurek B., 2016, Metaforyzacja wartości w dawnej polszczyźnie – konwencjonalność ujęć na przykładzie metafory POJĘCIE TO ROŚLINA wyrażonej leksemem korzeń (z derywatami), Polonica XXXVI, s. 77–94.
Raszewska-Żurek B., 2018a, Metaforyzacja wartości w dawnej polszczyźnie – konwencjonalność ujęć na przykładzie metafory POJĘCIE TO ROŚLINA wyrażonej leksemem kwiat (z derywatami), [w:] Historia języka w XIX wieku: stan i perspektywy, red. M. Pastuch, M. Siuciak, K. Wąsińska, W. Wilczek,Katowice, s. 312–324.
Raszewska-Żurek B., 2018b, Metaforyzacja antywartości w dawnej polszczyźnie – konwencjonalność ujęćna przykładzie metafory ANTYWARTOŚĆ TO CHOROBA, Polonica XXXVIII. s. 147–165.
Raszewska-Żurek B., 2019, OBYCZAJw dobie staro- i średniopolskiej. Próba odtworzenia dawnego poj-mowania wartości, Poradnik Językowy 4, s. 46–59.
Wierzbicka A., 2011, Polskie słowa-wartości w perspektywie porównawczej. Część I. Dobroć,Etnolingwistyka 23, s. 45–66.
SKRÓTY ŹRÓDEŁ
NKJP – Narodowy Korpus Języka Polskiego – http://nkjp.pl/poliqarp/nkjp300/query/
L – Linde S. B., 1854–60, Słownik języka polskiego, t. I–VI, Lwów.
SXVI – Mayenowa M. R. (red.), 1966–, Słownik polszczyzny XVI wieku, t. I–, Wrocław; wraz z kartoteką.
ESXVIIiXVIIIkart – Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i 1. poł. XVIII w. – kartoteka.
SJPDor – Doroszewski W. (red.), 1958–67, Słownik języka polskiego, t. I–XI, Warszawa.
Sstp – Urbańczyk S. (red), 1953–2002, Słownik staropolski, t. I–XI, Wrocław; wraz z kartoteką.
SW – Karłowicz J., Kryński A., Niedźwiedzki W. (red.), 1900–1927, Słownik języka polskiego, t. I–VIII,Warszawa.
SWil – Orgelbrandt M. (red.), 1861, Słownik języka polskiego, t. I–II, Wilno.